Qərbi Azərbaycan məsələsi Azərbaycan xalqının milli yaddaşında həmişə xüsusi yer tutmuşdur. Bu torpaqlar tarixən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuş, onun siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında böyük rol oynamışdır. Xalqımızın yaddaşında Qərbi Azərbaycan yalnız torpaq kimi deyil, həm də mədəniyyət, dil və ənənələrin qorunduğu bir simvol kimi qalır. Tarixi baxımdan Qərbi Azərbaycan, xüsusilə İrəvan, Zəngəzur, Göyçə və Dərələyəz bölgələri qədim dövrlərdən Azərbaycan xalqının siyasi və mədəni mərkəzləri olmuşdur. Bu torpaqlarda Azərbaycan dilində danışan əhali, milli adət-ənənələrini qoruyaraq həyatlarını davam etdirirdi. Tarixi sənədlər göstərir ki, XVI–XVII əsrlərdə İrəvan xanlığı və ətraf ərazilər Azərbaycanın siyasi vahidliyinə daxil idi və bu bölgələrdə Azərbaycan mədəniyyəti inkişaf edirdi. Buradakı yaşayış məntəqələrində tikilən məscidlər, yaşayış evləri, qalan arxiv materialları və digər memarlıq nümunələri bu torpaqların Azərbaycan mədəniyyətinə aid olduğunu sübut edir. Qərbi Azərbaycan torpaqları uzun müddət Azərbaycan dövlətlərinin idarəçiliyi altında olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində baş verən Qafqaz müharibələri və Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazdakı təsiri bölgədə demoqrafik və siyasi dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Buna baxmayaraq, əhali əsasən Azərbaycan mənşəli olaraq qalmış və milli adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Tarixi mənbələr, tədqiqatçılar və arxiv materialları göstərir ki, İrəvan, Göyçə və digər bölgələr Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. XX əsrin əvvəllərinə qədər Qərbi Azərbaycan əhalisi Azərbaycanın milli kimliyini qoruyaraq burada yaşayırdı. Lakin XX əsrin əvvəllərində baş verən siyasi dəyişikliklər və bölgədəki xarici təsirlər nəticəsində Azərbaycan əhalisinin bir hissəsi məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Sovet dönəmində bu proses daha da sürətlənmiş, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında demoqrafik dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər xalqın milli yaddaşına dərin iz buraxmış, həm də gələcək nəsillərə vətən sevgisi və tarixi haqlar ideyasını aşılamışdır. Qərbi Azərbaycan torpaqlarında baş verən dəyişikliklər yalnız demoqrafik və siyasi baxımdan deyil, həm də mədəni baxımdan ciddi nəticələr doğurmuşdur. Tarixi abidələrin dağıdılması, xalqın mədəni irsinin məhdudlaşdırılması bu bölgənin Azərbaycan mədəniyyətindəki rolunu azaldıbmış kimi görünə bilər, amma xalqın yaddaşında bu torpaqlar həmişə qorunub saxlanmışdır. Tarixi sənədlər, qəzet arxivləri, şəxsi xatirələr və memarlıq nümunələri Qərbi Azərbaycanın Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu sübut edir. Diplomatik baxımdan, Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq hüquq çərçivəsində də əhəmiyyətli mövqe tutur. Azərbaycan dövləti hər zaman Qərbi Azərbaycan torpaqlarının tarixən Azərbaycan xalqına aid olduğunu beynəlxalq platformalarda vurğulamışdır. Beynəlxalq hüquq normalarına əsasən, tarixi faktlar və əhali məskunlaşması bu bölgənin Azərbaycan torpaqları olduğunu təsdiqləyir. Azərbaycan dövlətinin diplomatik fəaliyyəti prinsipialdır. Hər bir dövlət və beynəlxalq təşkilat Azərbaycanın mövqeyini, tarixi haqlarını nəzərə almaqla fəaliyyət göstərməlidir. Bu məsələdə Azərbaycan həm tarixi sənədlərə, həm də hüquqi arqumentlərə əsaslanır. Beynəlxalq səviyyədə Qərbi Azərbaycan məsələsi yalnız tarixi deyil, həm də hüquqi baxımdan Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi təqdim olunur. Diplomatik baxımdan, Azərbaycanın Qərbi Azərbaycan mövqeyi çoxşaxəlidir. Dövlət bu məsələdə yalnız hüquqi arqumentlərə deyil, həm də milli maraqların qorunmasına diqqət yetirir. Beynəlxalq təşkilatlarda, BMT və digər platformalarda Azərbaycan dövləti davamlı olaraq Qərbi Azərbaycan məsələsini gündəmdə saxlayır və bu torpaqların Azərbaycan xalqına aid olduğunu vurğulayır. Diplomatik səylər həmçinin regionda sabitliyin qorunmasına və xalqın hüquqlarının müdafiəsinə xidmət edir. Qərbi Azərbaycan məsələsi beynəlxalq hüquq baxımından Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Tarixi sənədlər, arxiv materialları və şahid ifadələri bu torpaqların Azərbaycan xalqına aid olduğunu sübut edir. Bu məsələdə Azərbaycan dövlətinin mövqeyi prinsipial və davamlıdır. Hər bir diplomatik addım və beynəlxalq münasibət bu mövqeyi dəstəkləməli və xalqın hüquqlarını qorumağa xidmət etməlidir. Mədəni və etnoqrafik baxımdan, Qərbi Azərbaycan xalqımızın mədəni irsini qoruyub saxlamışdır. Bu bölgədən köç etmiş əhali yeni məskunlaşdığı yerlərdə də milli ənənələrini davam etdirmişdir. Folklor nümunələri, musiqi və ədəbiyyat bu torpaqlardan gələn izləri daşıyır. İrəvan və ətraf ərazilərin Azərbaycan mədəniyyətində rolu həm tarixi, həm də mənəvi baxımdan əvəzsizdir. Bu torpaqlardan gələn sənətkarlar, yazarlar və ziyalılar Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına öz töhfələrini vermişlər. Qərbi Azərbaycan torpaqlarının mədəni irsi yalnız əhəmiyyətli tarixi abidələrdən ibarət deyil. Buradakı xalqın yaratdığı ənənələr, bayramlar, toy mərasimləri, musiqi və folklor nümunələri də milli irsin ayrılmaz hissəsidir. Bu mədəniyyət nümunələri həm də Azərbaycan xalqının mənəvi dayağıdır. Tarixi abidələr və mədəniyyət nümunələri bir-birini tamamlayaraq Azərbaycanın milli kimliyini qoruyur və gələcək nəsillərə ötürür. Folklor və musiqi nümunələri göstərir ki, Qərbi Azərbaycan xalqı həm də milli ruhu qorumaqda fəal olub. Məsələn, xalq mahnıları, dastanlar, rəqslər və sənət nümunələri bu bölgədən gələn izləri daşıyır. Eyni zamanda, xalqın gündəlik həyatı, adət-ənənələri və bayram mərasimləri mədəni irsin canlı nümunəsi kimi qalır. Müasir baxışdan Qərbi Azərbaycan Azərbaycanın milli strategiyasında önəmli yer tutur. Dövlət siyasətində bu torpaqlara olan tarixi haqlarımız həmişə vurğulanır. Gələcəkdə İrəvana qayıdış ideyası yalnız diplomatik müstəvidə deyil, həm də sosial və mədəni aspektdə planlaşdırılmalıdır. Gənc nəsillərin maarifləndirilməsi, tarixi məlumatların geniş yayılması və mədəni irsin qorunması milli və ideoloji vəzifələrdən biridir. Tarixi faktlar göstərir ki, Qərbi Azərbaycan torpaqları Azərbaycan xalqının mədəni və siyasi inkişafında mühüm rol oynayıb. İrəvan və digər bölgələrdə yaşayan əhali Azərbaycan dilini, adət-ənənələrini qoruyaraq həyatlarını davam etdirmişdir. Bu torpaqların itirilməsi xalqın milli yaddaşında dərin iz buraxmış, gələcək nəsillərə vətən sevgisi və tarixi haqlara hörmət ideyalarını aşılamışdır. Gələcək perspektivlər baxımından, Qərbi Azərbaycan məsələsi Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi haqların qorunması, diplomatik və hüquqi məsələlərin davamlı şəkildə müdafiəsi, gənc nəsillərin maarifləndirilməsi və mədəni irsin qorunması Azərbaycanın milli maraqlarının təminatıdır. İrəvana qayıdış ideyası yalnız siyasi və diplomatik baxımdan deyil, həm də mədəni və sosial baxımdan planlaşdırılmalıdır. Bu, milli birliyi gücləndirən, gələcək üçün strateji məqsədləri təmin edən bir addım olacaqdır. Nəticə olaraq, Qərbi Azərbaycan məsələsi Azərbaycan xalqı üçün tarixi torpaq, mədəniyyət, dil və milli kimliyin simvoludur. Tarixi faktlar, diplomatik arqumentlər və mədəni irs bu torpaqların Azərbaycan xalqına aid olduğunu sübut edir. Gələcəkdə İrəvana qayıdış ideyası, milli strategiyanın və dövlət siyasətinin önəmli hissəsi olaraq inkişaf etdirilməlidir. Azərbaycan dövləti və xalqı bu məsələdə prinsipial mövqeyini qoruyaraq, milli yaddaşı və tarixi haqları gələcək nəsillərə çatdırmalıdır.

Fərid Mustafayev

YAP Yasamal rayon Elm və Təhsil Nazirliyinin Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu üzrə ərazi partiya təşkilatının sədr müavini, Qərbi Azərbaycan İcmasının üzvü